Ο «τρίτος» άνθρωπος

Ο «τρίτος» άνθρωπος

Μοιάζει εφιαλτικό: Τα αθώα μας παιδάκια, κατακυριευμένα από σκοτεινές επιθυμίες, ανομολόγητους πόθους και υποβόσκοντα σεξουαλικά ένστικτα! Κι όμως, το οιδιπόδειο είναι ένα σύμπλεγμα που εκδηλώνεται σε όλα τα παιδιά τριών έως έξι ετών. Και στο δικό σας.

Της Κατερίνας Μανδενάκη

Ήταν στα 1910 όταν ο Σίγκμουντ Φρόιντ -όπως κάθε σωστός διανοούμενος της αστικής τάξης- πήγε στο θέατρο για να παρακολουθήσει μια παράσταση αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Ο Οιδίποδας Τύραννος του Σοφοκλή ήταν ένας επιβλητικός μύθος και την ίδια ώρα μια τραγική ιστορία που έμελλε να αποτελέσει τη βάση για την πιο αμφιλεγόμενη ψυχαναλυτική θεωρία στην ιστορία της επιστήμης, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Εντυπωσιασμένος από τους βαθείς συμβολισμούς και τις αλληγορίες του αρχαίου τραγικού ποιητή και το πέρα από τα ανθρώπινα όρια δράμα του ήρωα, ο Φρόιντ δανείστηκε τον αρχαίο ελληνικό μύθο για να εξηγήσει την ύπαρξη της παιδικής σεξουαλικότητας και για να καθορίσει το ψυχολογικό φαινόμενο που εμφανίζεται στα παιδιά στο δεύτερο έτος της ζωής τους και λήγει στο έκτο.

Λίγα λόγια για την ιστορία

Ο Οιδίποδας εγκαταλείφθηκε από τους γονείς του την ημέρα που γεννήθηκε, εξαιτίας του χρησμού που τον ήθελε να σκοτώνει τον πατέρα του για να παντρευτεί τη μητέρα του. Όταν ενηλικιώθηκε και αποφάσισε να εγκαταλείψει τη θετή του οικογένεια, στο δρόμο του τσακώθηκε με έναν άντρα (τον Λάιο) και τον σκότωσε. Αυτό που δεν γνώριζε όμως ήταν ότι ο άντρας αυτός ήταν ο πατέρας του. Στη συνέχεια, παντρεύτηκε τη γυναίκα του θύματος, την Ιοκάστη, χωρίς να γνωρίζει ότι ήταν η μητέρα του. Το τέλος, γνωστό. Όταν ο άτυχος Οιδίποδας συνειδητοποιεί τι έκανε, αυτοτυφλώνεται. Η τραγωδία αυτή είναι σύμφωνα με τον Φρόιντ μια τέλεια απεικόνιση του ασυνειδήτου κάθε ανθρώπου, εκείνης δηλαδή της κινητήριας δύναμης που υπάρχει μέσα στον καθένα μας και ευθύνεται για τις πράξεις μας.

Τι υποστηρίζει το διάσημο σύνδρομο;

Σύμφωνα με τη θεωρία του Φρόιντ, το οιδιπόδειο είναι το σύμπλεγμα που θα καθορίσει τις μελλοντικές ερωτικές σχέσεις κάθε παιδιού. Περιγράφει το σύνολο των φιλικών και εχθρικών επιθυμιών που αισθάνεται το παιδί προς τους γονείς του και διαπραγματεύεται τη θέση του στο πλαίσιο της τριγωνικής σχέσης μεταξύ πατέρα-μητέρας-παιδιού. Μέχρι και τα τρία τους χρόνια τα μικρά αγοράκια και κοριτσάκια αισθάνονται έντονη την αγάπη, αλλά και την εξάρτηση και προς τους δυο γονείς, αλλά ιδιαίτερα προς τη μητέρα τους. Από τα τρία και μέχρι τα πέντε τους χρόνια όμως αρχίζουν να νιώθουν τα πρώτα προσεξουαλικά ερεθίσματα. Είναι αυτό που ο Φρόιντ ονομάζει «φαλλική περίοδος». Σε αυτή την περίοδο το αγοράκι θα διεκδικήσει ερωτικά τη μητέρα του, νιώθοντας παράλληλα φθόνο και ανταγωνισμό για τον πατέρα του που την έχει και αντίστοιχα το κορίτσι θα διεκδικήσει τον πατέρα του και θα ανταγωνιστεί τη γυναίκα στην οποία αυτός ανήκει, δηλαδή τη μητέρα του.

Και τα κοριτσάκια;

Το σύμβολο του Οιδίποδα φαίνεται ότι αφορά την ανάπτυξη του ψυχισμού των αγοριών, ωστόσο, σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία, το σύμπλεγμα αφορά και τα κορίτσια, καθώς και τα δύο φύλα βιώνουν επιθυμία για τη μητέρα και επιθετικότητα για τον πατέρα. Τα κορίτσια πριν τα τρία τους χρόνια έχουν μια αισθησιακή σχέση με τη μητέρα τους, ψάχνουν για τη μυρωδιά της, το δέρμα της, την επαφή της. Από τη στιγμή όμως που εμφανίζεται το οιδιπόδειο για τον πατέρα, χάνεται το δέσιμο μαζί της. Αυτό βέβαια δεν γίνεται χωρίς ενοχές. Δεν αποχωριζόμαστε τόσο εύκολα την πρώτη μας αγάπη... Αν δεν λυθεί νωρίς αυτό, μπορεί οι σχέσεις μητέρας-κόρης να σημαδευτούν από ταυτόχρονη έλξη και απώθηση, μπλέκοντας την τρυφερότητα με την επιθετικότητα, την αγάπη με το μίσος.

Λύνεται το οιδιπόδειο;

Πολλές φορές στη θεραπευτική ορολογία χρησιμοποιείται η φράση «πάσχει από οιδιπόδειο». Η ψυχανάλυση όμως δεν θεωρεί ότι το σύμπλεγμα είναι παθολογικό, αντίθετα πιστεύει ότι αποτελεί ένα φυσιολογικό στάδιο απ’ το οποίο περνούν όλα τα παιδιά. Οι επιθυμίες που γεννά όμως παραμένουν με τη μορφή απωθημένων στο ασυνείδητο όλων των ενηλίκων. Η επιτυχημένη λύση του οιδιπόδειου είναι το κλειδί στην ανάπτυξη των ρόλων και της ταυτότητας, ενώ η ανεπιτυχής αντιμετώπισή του μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα νεύρωση ή και ομοφυλοφιλία.

Πώς εκδηλώνεται;

Το παιδί αναζητάει τη σωματική επαφή με το γονιό του αντίθετου φύλου γιατί αυτό του προσφέρει απόλαυση. Το μικρό κορίτσι θα φιλήσει τον μπαμπά του στο στόμα και θα πέσει επάνω του. Το μικρό αγόρι θα αγγίξει το στήθος της μαμάς του ή θα γυρίζει γυμνό στο σαλόνι το βράδυ που οι γονείς του έχουν καλεσμένους. Όλες τις απολαύσεις που αποκαλούμε «σεξουαλικές» στη ζωή ενός ενηλίκου το παιδί θα τις βιώσει με έναν παιδικό και αθώο τρόπο. Την ίδια στιγμή που θα έλκεται από τη μητέρα του, το μικρό αγόρι θα νιώσει εχθρότητα και ζήλια απέναντι στον πατέρα του (και το αντίστροφο για το κορίτσι). Είναι φυσιολογικό· ο άλλος γονιός θεωρείται αντίπαλος.

Περνούν όλα τα παιδιά από αυτή τη φάση;

Σύμφωνα με τη σύγχρονη ψυχολογία, όλα τα παιδιά γνωρίζουν αυτή τη φλογερή, σχεδόν ερωτική επιθυμία για το γονέα του αντίθετου φύλου. Μερικά θα το εκφράσουν με πιο ειλικρινή τρόπο, ενώ άλλα με πιο ουδέτερο –αυτός είναι και ο λόγος που δεν γίνεται πάντα αντιληπτό. Είναι μια φυσιολογική και παροδική φάση η οποία διαρκεί περίπου τρία χρόνια.

Πώς θα καταλάβουμε ότι το ξεπέρασε;

Υπάρχει ένα σημάδι πολύ ξεκάθαρο: η εμφάνιση της ντροπής. Ξαφνικά, η συμπεριφορά του παιδιού αλλάζει εντελώς. Εκείνο που μέχρι χθες δεν δίσταζε να περιφέρεται γυμνό μπροστά σας, δεν αντέχει στη θέα της γύμνιας και δεν κάνει βήμα χωρίς την πιτζάμα του. Η ηθική ευσυνειδησία γεννιέται, η οποία και το εμποδίζει να εκδηλώσει τις σεξουαλικές επιθυμίες του. Έτσι, το οιδιπόδειο παύει να υπάρχει περίπου στην ηλικία των έξι ετών.

Είναι τελικά μια θετική εμπειρία για το παιδί;

Οι ειδικοί υποστηρίζουν πως ναι, μια που το βοηθάει να μάθει κάτι πολύ βασικό: πως οι επιθυμίες του δεν μπορούν να εκδηλώνονται πάντα ανοιχτά ούτε να πραγματοποιούνται όλες τις φορές. Έτσι, θα μάθει να συνδέει τις στιγμές ικανοποίησης με τις ανικανοποίητες, τις πραγματικές με τις φανταστικές και τις απολαυστικές με τις δυσάρεστες. Κάτι αντίστοιχο είχε βιώσει και την εποχή της διακοπής του θηλασμού. Μέσα όμως από το οιδιπόδειο θα καταλάβει πιο ξεκάθαρα τα όρια των επιθυμιών του.

Ποιο ρόλο παίζει το οιδιπόδειο στην ενήλικη σεξουαλική ζωή;

Χάρη στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα το μικρό αγόρι αναγνωρίζει για πρώτη φορά τη σεξουαλικότητά του και το κορίτσι τη θηλυκότητά του. Αυτό είναι και το πρώτο στάδιο διαμόρφωσης της σεξουαλικής τους ταυτότητας. Το παιδί με την αναγνώριση του οιδιπόδειου θα καταλάβει ότι διαφοροποιείται από το άλλο φύλο. Όμως μόνο στην εφηβεία θα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα στοιχεία που αφορούν τη σεξουαλικότητά του.

Τι είναι το «αντίστροφο» οιδιπόδειο;

Συχνά συμβαίνει το αγόρι να αναπτύσσει μια οιδιπόδεια σχέση με τον πατέρα του και το κορίτσι με τη μητέρα του. Το παιδί εμφανίζει μια «έλξη» για το γονιό του ίδιου φύλου, αλλά αυτός δεν είναι λόγος ανησυχίας, ούτε χαρακτηρίζει τη μελλοντική του σεξουαλική ταυτότητα. Οι ψυχολόγοι λένε πως όταν ένα μικρό αγόρι αναπτύσσει το οιδιπόδειο με τον μπαμπά του ενδέχεται να έχει μια δύσκολη και ιεραρχική σχέση στην ενήλικη ζωή του. Ίσως νιώσει την ανάγκη να επαναστατήσει στην πατρική φιγούρα σε όλους τους τομείς. Όταν τα μικρά κορίτσια βιώνουν το αντίστοιχο οιδιπόδειο με τη μαμά τους, ενδέχεται να αποκτήσουν δυσκολία στις σχέσεις τους με άλλες γυναίκες, να γίνουν συγκρουσιακές ή ζηλιάρες.

Πότε έχει αρνητικά αποτελέσματα;

Όταν ένα παιδί παραμένει με την ιδέα ότι αυτή η επιθυμία του είναι κάτι κακό. Εάν νιώθει ενοχή και θυμό για τα «κακά» του συναισθήματα, ενδέχεται αργότερα στην ενήλικη ζωή του να μεταφέρει αυτό το θυμό σε όλους τους ενηλίκους –κυρίως σε αυτούς που είναι σημαντικοί για εκείνο ή σε εκείνους που έχουν εξουσία επάνω του.

Αντιμετωπίζοντας τις εκδηλώσεις του συνδρόμου

Τι να κάνετε όταν...

... η κόρη σας κάθεται συχνά στα γόνατα του πατέρα της και τον αγκαλιάζει σφιχτά.

Εννοείται πως πρέπει να αποφύγετε να αντιδράσετε αρνητικά ή να της απαγορεύσετε να το κάνει. Τη στιγμή εκείνη το παιδί ψάχνει την απόλαυση με απόλυτη αθωότητα και χωρίς ίχνος ενοχής. Πρέπει απλώς ο μπαμπάς της να την κάνει να καταλάβει ότι κάποιες χειρονομίες δεν γίνονται ανάμεσα στο γονιό και στο παιδί.

... δεν αντέχει να σας βλέπει αγκαλιά και προσπαθεί να σας χωρίσει.

Εδώ θα μπορούσε να της εξηγήσει ο μπαμπάς της: «Αγαπώ πολύ και εσένα και τη μαμά σου, αλλά με διαφορετικό τρόπο». Αποφύγετε όμως να προκαλείτε τα παιδιά με δημόσια φιλιά. Στην ηλικία των τριών με έξι ετών το παιδί είναι αρκετά οξύθυμο και η παραμικρή χειρονομία μπορεί και να προκαλέσει αντιδράσεις.

... ο μικρός σας σας ψιθυρίζει κάθε τόσο στο αυτί «θέλω να σε παντρευτώ»

Όσο κι αν κολακεύεστε, δεν θα πρέπει να αφήσετε το παιδί σας να πιστεύει ότι μπορεί να ανταγωνιστεί το σύντροφό σας. Πείτε: «Όχι, αυτό δεν είναι δυνατό, ζω με τον μπαμπά σου κι εσύ όταν μεγαλώσεις θα ερωτευτείς κάποια και θα την παντρευτείς».

... τρυπώνει στο κρεβάτι σας όταν ο μπαμπάς του είναι απών.

Είναι στο χέρι σας να βάλετε στη θέση του τον «μικρό άντρα» και να μη δεχτείτε να κοιμάται μαζί σας. Εννοείται πως μπορεί να έρχεται για ένα χάδι στο κρεβάτι σας πριν κοιμηθεί, αλλά μετά θα πρέπει να επιστρέφει στο δωμάτιό του. Ακόμη κι αν λείπει ο σύντροφός σας, θα πρέπει να του ξεκαθαρίσετε πως «ο μπαμπάς δεν θα συμφωνούσε να περάσεις τη νύχτα στο κρεβάτι μας».

... δεν χάνει ευκαιρία για να πιάσει το στήθος σας ή τους γλουτούς σας.

Αποφύγετε να χρησιμοποιήσετε σκληρές λέξεις που μπορεί να του δημιουργήσουν ενοχές. Πείτε του απλά: «Μη με ακουμπάς έτσι, δεν μου αρέσει».

Γιατρέ μου, ανησυχώ!

Γιατί το οιδιπόδειο έχει αποκτήσει τόσο κακή φήμη; Μήπως το σκοτάδι που σκέπαζε τα μάτια του καταραμένου βασιλιά της Θήβας είναι βαθύτερο απ’ ό,τι νομίζουμε; Ίσως όχι. Σε κάθε επίθεση που κατηγορεί το οιδιπόδειο για σκοταδισμό, παραλογισμό, μυθομανία, ανακρίβεια, αδυναμία προσαρμογής, έλλειψη επιστημονικότητας, οι φροϋδικοί απαντούν ότι πολύ απλά εκφράζει μια τριάδα στην οποία πρωταγωνιστές είναι το παιδί, ένα πρόσωπο που το παιδί αγαπά με τρόπο που το ενοποιεί μαζί του (τον ένα γονιό) κι ένα τρίτο μέρος, τον διαχωριστικό παράγοντα, έναν εκπρόσωπο του εξωτερικού κόσμου, του νόμου, των κανόνων που θέλει να στερήσει από το παιδί αυτή τη σχέση και να το αποσπάσει από τη μακαριότητα της ενότητάς του με το αγαπημένο πρόσωπο. Σε κάθε περίπτωση, τα σύμβολα που χρησιμοποιεί το οιδιπόδειο αφορούν ασυνείδητες καταστάσεις και κανένα παιδί δεν θέλει πραγματικά να σκοτώσει τον πατέρα του ή να κοιμηθεί με τη μητέρα του. Επειδή όμως όλα στη ζωή είναι έρωτας ή θάνατος, είναι πολύ πιθανό αυτά να αποτελέσουν τα μέσα που θα χρησιμοποιήσει η παιδική ψυχή για να καταφέρει να αποκτήσει ταυτότητα, συνείδηση εαυτού και συναίσθηση φύλου. Η φροϋδική θεωρία είναι πάντως και η μοναδική στο πλαίσιο της οποίας ένα παιδί βρίσκει τα στοιχεία που μπορούν να το βοηθήσουν να αυτονομηθεί και να ανακαλύψει τη σεξουαλική του ταυτότητα. Θα το βοηθήσει να διαχωρίσει τον εαυτό του από τη μητέρα, να αντιληφθεί ότι το ίδιο είναι ένα ξεχωριστό πρόσωπο και να επιλέξει τα συναισθήματά του. Η οιδιπόδεια φάση όχι μόνο δεν είναι επικίνδυνη, αλλά είναι και ζωτική για την ανάπτυξή μας. Μας μαθαίνει να κατευθύνουμε τις παρορμήσεις μας και να απαρνιόμαστε τις απαγορευμένες, μη αποδεκτές επιθυμίες. Με δυο λόγια, χωρίς τον μικρό μας «Οιδίποδα» δεν θα μπορούσαμε να είμαστε κοινωνικά όντα, ικανά για τις πολλές μορφές αγάπης που μπορούμε να βιώσουμε, έτοιμοι να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα στη σχέση ενός ζευγαριού ή μιας οικογένειας. Η αγάπη της μαμάς και του μπαμπά μεταξύ τους και προς το παιδί, η αγάπη του παιδιού προς τους γονείς, η ανάγκη του για εξάρτηση που προϋποθέτει την ύπαρξη και των δυο γονιών και ο μηχανισμός της ταυτοποίησης (π.χ. «όταν μεγαλώσω θα γίνω όμορφη σαν τη μαμά» ή «δυνατός σαν τον μπαμπά») βοηθούν το παιδί να λύσει το οιδιπόδειο και να βγει από τη φάση αυτή. Η ήρεμη και ισορροπημένη αντιμετώπιση από μέρους σας όλων των εκδηλώσεων αγάπης, ερωτισμού, θυμού και επιθετικότητας του παιδιού είναι η βάση για τη δημιουργία ενός υπερεγώ που το χαρακτηρίζουν υψηλές αρχές, καλοσύνη και σταθερότητα για την υπόλοιπη ζωή του.

Οιδιπόδειο και μονογονεϊκές οικογένειες

Τα παιδιά που δεν έχουν πάντα ένα γονιό του αντίθετου φύλου στη ζωή τους μπορεί να εμφανίσουν οιδιπόδειο σύμπλεγμα; Η ψυχολογία λέει πως ναι, αφού πάντα υπάρχει στο κοντινό περιβάλλον των παιδιών ένας άντρας ή μια γυναίκα που θα μπορεί να παίξει το ρόλο του οιδιπόδειου συντρόφου. Για τα μικρά αγόρια μπορεί να είναι η μπέιμπι σίτερ, η θεία, η ξαδέρφη, για τα μικρά κορίτσια ο θείος, ο νονός, ο γείτονας. Ο εκλεκτός (ή η εκλεκτή) θα είναι πάντα ένας ενήλικος από τον οποίο θα εξαρτάται ένα άτομο που θα ασχολείται μαζί του καθημερινά, που θα το ταΐζει, θα το βάζει για ύπνο κ.λπ. Επίσης, μπορεί να είναι ένα άτομο που κάνει το παιδί ευτυχισμένο, το διασκεδάζει, ικανοποιεί τις επιθυμίες του ή του εκφράζει απλόχερα την αγάπη του. Οι παππούδες σπάνια επιλέγονται για το οιδιπόδειο, μια που η ηλικία είναι ένα φρένο στην εκδήλωση της ερωτικής επιθυμίας του παιδιού.

Μήπως τελικά ο Φρόιντ ήταν υπερβολικός;

Η φροϋδική άποψη θεωρούνταν για πολλά χρόνια το ευαγγέλιο της ψυχικής υγείας, γι’ αυτό και δέχτηκε έντονη κριτική. Την ίδια ώρα όμως η κοινωνική και σεξουαλική απελευθέρωση, η παγκοσμιοποίηση, η ευκαιρία για μελέτη περισσότερων πολιτισμών, οι νέες τεχνολογίες άρχισαν να περιορίζουν την παντοδυναμία της φροϋδικής θεωρίας, καθώς νέες μέθοδοι και προσεγγίσεις προσέφεραν κι άλλα κλειδιά που υπόσχονταν να ανοίξουν περισσότερες πόρτες στην ανθρώπινη ψυχή. Ο Φρόιντ υποστήριζε ότι η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη είναι ένα φαινόμενο κοινό για όλους τους ανθρώπους βασισμένος στην οικουμενικότητα της ανθρώπινης φύσης. Αντίθετα, ο ανθρωπολόγος φιλόσοφος Λεβί Στρος είχε τις αντιρρήσεις του ως προς την επιλογή αυτού του μύθου για την ερμηνεία της ανθρώπινης ψυχής επισημαίνοντας ότι σε πολλές τοποθεσίες στην Αφρική ο ρόλος του πατέρα είναι εντελώς δευτερεύων, ενώ, π.χ. στην Κίνα, σε πολλές κοινότητες οι οικογένειες είναι μητριαρχικές, επομένως η όλη συζήτηση για το οιδιπόδειο δεν μπορεί να εφαρμοστεί.